Llyfrau i daclo hiliaeth

Yn bendant, mae angen mwy o lyfrau ar gyfer plant ac oedolion sy’n delio efo hiliaeth. Maen nhw’n brin yn Gymraeg, ond dyma restru ambell un sy’n delio efo bod yn wahanol mewn rhyw ffordd:

Ar gyfer plant iau, Pobol Drws Nesaf gan Manon Steffan Ros:

Stori hyfryd, syml, sy’n ein hannog i beidio â beirniadu rhywun sy’n edrych ac yn ymddwyn yn wahanol i ni, a bod rhaid parchu pawb. Ar restr Tir naNog eleni – ac yn haeddu bod arni…

Addasiad ydi hwn, gan y bardd, Mari George, a dwi ddim wedi gweld copi fy hun, ond dyma ddisgrifiad Gwales:

Y llyfr perffaith i’w ddarllen yn uchel, gyda darluniau llawen, mae’r stori hon yn dathlu amrywiaeth a chynhwysedd, tra’n tanlinellu pa mor bwysig yw undod yn ein byd.

Addasiad arall, wedi ei gyfeithu gan fardd arall, Mererid Hopwood,

a dwi ddim wedi gweld hwn chwaith, ond dyma ddisgrifiad Gwales:

Dewch i hedfan i bedwar ban byd gyda Mam-gu, a helpwch hi i gyfrif o un i ddeg ar ei thaith siopa fythgofiadwy. Stori ddifyr mewn mydr ac odl, gyda llun hudolus ar bob tudalen. Cyfieithiad o My Granny went to Market – A Round-the-World Counting Rhyme.

A dyma mae Sian Melangell yn ei ddeud amdano:

Dwi ar fin cael hwn i Ewen, yn un peth… am sawl rheswm (Mererid yn ffab, hoffi’r ffaith ei fod yn cyflwyno’r byd mewn stori, ac hefyd wrth gwrs, yr amrywiaeth bobl). Un peth dwi’n ymwybodol ohono ydi fod llyfr hefo bobl mewn gwledydd tramor hefo lliw croen gwahanol i’r Cymro bach yma yn un peth, ond mae llyfrau hefo bobl lliw gwahanol eu croen yn siarad Cymraeg ac yn gwneud pethau fel fo yn arbennig o bwysig hefyd.

Os am lyfr i blant 4-6 oed yn Saesneg, ac wedi ei sgwennu gan awdur du, ac am deithio drwy’r gofod, be am hwn gan Ken Wilson-Max?

Mae Astrid wrth ei bodd efo’r gofod ac isio bod yn astronot! Mae’n cael andros o hwyl efo’i thad yn darganfod be sydd ei angen i gyflawni ei breuddwyd, o wneud arbrofion i fwyta bwyd sych, i ddod i arfer efo “near-zero gravity”. Dim clem be ydi hwnnw yn Gymraeg, sori!

Mae o hefyd yn cynnwys ffeithiau am ferched go iawn sydd wedi bod yn y gofod. Felly llyfr sy’n ticio sawl bocs!

Mae angen cefnogi a darllen a phrynu llyfrau gan awduron sy’n gwybod am be maen nhw’n sôn, ac mae ‘na fwy o syniadau fan hyn:

https://www.booktrust.org.uk/booklists/r/represents-picture-books/

Saesneg eto, a dwi wedi sôn am rhain eisoes, ac maen nhw wir yn werth eu darllen:

Dwi wedi cyfeirio at lyfrau eraill Jason Reynolds o’r Unol Daleithiau hefyd, awdur croenddu wirioneddol gyffrous. Teipwich ei enw yn y bocs chwilio.

Dwi newydd sylweddoli na wnes i ddeud ar y pryd mai awdur croenddu ydi Jason Reynolds. Ro’n i jest yn meddwl amdano fo fel awdur, nid awdur du. Sy’n beth da, gobeithio. Ond er mwyn y blog yma, dwi’n tynnu sylw at y ffaith, iawn!

Awdures dwi wedi ei chanmol droeon ar y blog yma ydi Catherine Johnson, ac mae ei llyfrau hi i gyd yn werth eu darllen, ac yn sôn am gymeriadau du eu croen:

Os am wybod mwy amdani a’i chysylltiadau Cymreig, teipiwch ei henw yn y bocs chwilio ar y dde.

Cymraeg – arddegau

Yn ôl i’r Gymraeg, ar gyfer yr arddegau, mi sgwennodd Gwyneth Glyn ‘Aminah a Minna’ nôl yn 2005, fel rhan o gyfres Pen Dafad:

Mae’n stori hyfryd, ffraeth sy’n sôn am dreialon bachgen sy’n dechrau mynd allan gyda merch o dras Asiaidd – er gwaetha’r problemau mae hynny’n ei greu efo pobl eraill.

Ar gyfer yr arddegau eto (tua 11+), mi wnes i drio delio gyda’r anhegwch o gael eich trin yn wahanol oherwydd eich bod yn edrych yn wahanol yn 2il a 3ydd llyfrau Cyfres y Melanai, Y Diffeithwch Du ac Edenia.

Wedyn, be am Tom gan Cynan Llwyd? Dydi o ddim yn gwneud sioe fawr o’r ffaith fod cymeriad Ananya o dras Bangladeshi, mae hi jest yno, yn ran naturiol o’r stori.

Mae angen mwy o luniau o bobl amrywiol yn gwneud pethau normal mewn cyhoeddiadau ac ar y we yn Gymraeg yn gyffredinol, felly dyma un fan hyn:

Gyda llaw, mi wnes i gyhoeddi llyfr am fy mhrofiadau yn Nigeria yn yr 80au, lle ro’n i’n dysgu plant uwchradd (a chynradd o ran hynny), a dwi’n gobeithio’n arw nad o’n i’n hiliol ynddo fo, neu’n tanlinellu pethau fyddai’n gwylltio pobl groenddu, ond cofnod go iawn am fyw mewn pentre bach diarffordd ydi o, ac un o gyfnodau gorau, hapusaf fy mywyd. Doedd profiadau a bywydau plant Gbara ddim byd tebyg i blant duon Prydain, Ffrainc neu’r Unol Daleiethiau, ond dwi’n gobeithio bod y cariad deimlais i at fy nisgyblion a RHAI o fy nghyd-weithwyr yn dod drwadd ynddo fo.

LLYFRAU OEDOLION:

Fel mae’n digwydd, dwi wedi bod yn darllen llyfrau gwych gan awduron croenddu yn ddiweddar. Dwi ar ganol Becoming, hunangofiant Michelle Obama, ac yn mwynhau’n arw.

Dwi ddim yn disgwyl y bydd hunangofiant Mrs Trump cweit cystal.

A llyfr wnes i syrthio mewn cariad yn llwyr efo fo ydi hwn, Girl, Woman, Other gan Bernardine Evaristo:

Enillydd y wobr Booker 2019. Fel arfer, dydi ennill y wobr honno ddim yn golygu y bydda i’n mwynhau, a chan nad oes unrhyw atalnod llawn yn y nofel hon, mae rhywun yn teimlo ar y dechrau: “O dyma ni, stwff arti-ffarti…” ond na, gyfeillion! Er ei fod wedi bod yn chydig o waith dal ati ar y dechrau, nefi, mi ges fy hudo! Mae’n delio gyda nifer o gymeriadau gwahanol, a phob un yn agoriad llygad i ddarllenydd croenwyn fel fi. Dwi wedi perswadio ein grŵp darllen i ddewis hon fel ein nofel Saesneg y tro yma a dwi wir yn edrych ymlaen at weld be fydd eu barn nhw. A diaw, dwi am gynnig Becoming ar gyfer y cyfarfod ar ôl hwnnw, hefyd.

Mae hi wir yn drueni bod George Floyd wedi gorfod marw er mwyn i’r byd sylweddoli o ddifri be mae pobl sydd ddim yn wyn eu croen yn gorfod delio ag o, ond er mwyn osgoi magu cenhedlaeth arall o bobl hiliol, mae’n rhaid i ni ehangu gorwelion a gwybodaeth PAWB. Cam bach ydi cyflwyno llyfrau efo cymeriadau amrywiol i blant, ond mae’n gam i’r cyfeiriad iawn.

Ac i gloi, dyma fidio ar youtube drawodd fi fel gordd:

Tips ar gyfer awduron

 

Blogio am rywbeth cwbl wahanol y tro yma. Dwi am fod mor hy â chynnig tips i wella eich sgiliau ysgrifennu.

Dyma bethau i’w gwneud ar ôl gorffen eich drafft cyntaf a phan yn mynd drwyddo CYN ei yrru at y wasg/i gystadleuaeth/i’r athro. Os allwch chi roi’r polish ar eich gwaith cyn ei yrru, mi fydd yn haws i’r golygyddion roi’r sglein ychwanegol.  Ac i blesio beirniaid/athrawon.

Chwiliwch am eich ‘darlings’, y geiriau a’r ymadroddion rydach chi’n tueddu i’w gor-ddefnyddio. Wedyn chwynnwch nhw. Maen nhw gynnon ni i gyd. Mae fy nghymeriadau i’n gwenu gormod, ee: “Ydw,” gwenodd Wil. “Do,” gwenodd Nia. Mae ambell un yn iawn, ond nid dwsinau ohonyn nhw! Yn fy nofel ddiwethaf, mi wnes i sylwi bod pawb yn “codi eu haeliau” dragwyddol hefyd. Ar ôl golygu a chwynnu, doedden nhw ddim.

Mae’n siŵr y bydd darllenwyr wedi dod o hyd i ffefrynnau eraill gen i, ond eich bod wedi bod yn rhy glen i ddeud. Neu efallai bod y golygyddion wedi eu chwynnu ar fy rhan cyn cyhoeddi. O, arhoswch funud, dwi newydd gofio bod R Maldwyn Thomas (dwi’n meddwl – bron yn siŵr mai fo oedd o) wedi adolygu Dyddiadur Gbara

nôl ar ddiwedd y 90au a chyfeirio at y ffaith fod popeth yn “grêt” a “ffantastic” gen i. Roedd o’n iawn. Ro’n i wedi sylwi – ond wedi penderfynu eu cadw oherwydd mai dyna oedd yn fy nyddiadur go iawn i o nghyfnod gyda VSO yn Nigeria a minnau’n ferch ifanc 22-24 oed yn llawn brwdfrydedd am bob dim. Ro’n i ddeng mlynedd yn hŷn yn cyhoeddi’r gyfrol, ac yn sicr ddim yn defnyddio’r geiriau i’r un graddau erbyn hynny, ond fyddai o ddim yn onest wedyn, na fyddai? Dyna fy esgus i, o leia.

Fel arfer, mae modd newid y gair neu’r ymadrodd treuliedig heb ormod o drafferth. Ac weithiau, mae modd ei ddileu. Mae angen rhai ohonyn nhw wrth gwrs – ond oes gynnoch chi ormod? Felly hefyd ebychnodau. Oes angen bob un? Go brin. Dwi’n hoff iawn o ddefnyddio ellipsis hefyd… (ia, y tri dot yna ydi ellipsis) ond mi fydda i’n eu dileu hynny fedra i erbyn hyn.

Mae nifer o awduron yn mynnu bod eu cymeriadau yn cnoi eu hewinedd, yn rhedeg eu dwylo drwy eu gwallt, yn pendroni, yn brathu eu gwefusau, yn wyllt gacwn, yn ymguddio neu’n codi ar eu traed dragwyddol. Efallai nad yw awduron yn sylwi arnyn nhw ond mae’n gallu mynd ar nerfau’r darllenydd a gwneud iddyn nhw golli amynedd gyda’r stori. Rhaid cyfadde bod darllen ‘ne’ yn lle ‘neu’ dragwyddol yn gwneud i mi gorddi. Ia, dwi’n gwybod. Ffyslyd mae’n siŵr. Ond dwi jest yn tynnu sylw at y peth, dyna’i gyd. O, a phobl yn defnyddio ‘otj’ yn lle ‘ots’ a ‘sdamp’ yn lle ‘stamp.’ Ac awduron sy’n defnyddio geiriau hir, hurt does neb yn eu deall – fel Will Self.

Ydi, mae ailadrodd yn gallu bod yn arf effeithiol o ran creu awyrgylch, cyffro, dangos cymeriad ac yn y blaen, ond nid bob tro.

Dydi ailadrodd yr un geiriau o fewn yr un frawddeg ddim yn ymarfer da chwaith gan amlaf, ac mae golygydd da yn siŵr o dynnu’ch sylw atyn nhw. Ond be am eu hosgoi o’r dechrau un?

Hefyd, a dwi’n euog o hyn: dechrau pob brawddeg gyda ‘Roedd.’ Mae’n gallu bod yn anodd ei osgoi yn Gymraeg heb fynd i ddefnyddio berfau all fod yn gymhleth, ond rhowch gynnig arni.

Cymeriadau sy’n meddwl neu sylweddoli rhywbeth ac yna’n ailadrodd y sylweddoliad hwnnw ychydig linellau yn ddiweddarach. Peidiwch! Dydi’r darllenydd ddim yn dwp ac mae wedi deall y tro cyntaf. Mae’n gallu gweithio’n dda i greu doniolwch weithiau, ond ai ceisio bod yn ddigri oeddech chi? Bydd raid i chi benderfynu pa un yw’r ffordd fwyaf effeithiol o gyfleu’r wybodaeth – drwy ddeialog neu drwy’r naratif.

Rhywbeth arall i’w osgoi yw clywed y cymeriadau’n ailadrodd yr un wybodaeth drosodd a throsodd drwy’r nofel. Dwi’n euog o hyn fy hun. Yn y nofel dwi newydd ei chwblhau ar gyfer yr arddegau, roedd clywed nad oedd Efa eisiau lladd ei mam yn y bennod gyntaf yn iawn, ond a oedd angen ei ddweud eto ym mhennod 3, 5 ac 8? I mi, roedd o’n dangos bod y peth ar ei meddwl yn gyson a’i bod hi’n mynd ar ei nerfau ei hun, ond doedd dim angen ei ailadrodd gymaint ac mi wnes i ddileu ambell gyfeiriad at y peth yn y fersiwn terfynol.

Pan yn chwilio am achosion o ailadrodd fel hyn, mae pwyso botwm ‘find’ ar Word o gymorth mawr.

Cofiwch, os ydi’r enghreifftiau o ailadrodd yn ychwanegu rhywbeth at eich gwaith, iawn, cadwch nhw, ond os ydyn nhw fel chwyn, chwynnwch.

Pob lwc!

Nofel ar gyfer yr arddegau hŷn

Dwi ddim yn siwr pam nad ydw i wedi darllen hon tan rwan. Mae’n digwydd weithiau tydi? Llyfr yn mynd drwy’r rhwyd. Ond hon enillodd y Fedal Lenyddiaeth yn Steddfod yr Urdd 2001.

Bwli gan Owain Siôn.

A nefi, roedd hi’n haeddu’r wobr. ‘Tarodd hwn fi ar fy nhalcen yn syth,’ meddai un o’r beirniaid, Emyr Lewis. ‘…gyda’i arddull lafar rywiog, ei hiwmor scatolegol, ei fwrlwm o ddigwyddiadau, a’r awgrymiadau cynnil o’r cychwyn nad yw’r prif gymeriad yn gymaint o lanc ag y tybia…’

Mae Owain Siôn yn gallu sgwennu, bobol. Dyna pam gafodd o’i ddewis gan Gwmni Rily i gyfieithu cyfresi ‘Dyddiadur Dripsyn’ a ‘Peppa Pinc’, yn amlwg.

Ond blwmin hec, dwi isio iddo fo sgwennu mwy o lyfrau gwreiddiol! Yn anffodus, mae o’n bennaeth Adran y Gymraeg un o ysgolion uwchradd Caerdydd felly does gynno fo mo’r amser i weithio ar nofel wreiddiol nagoes? Mae cyfieithu gymaint haws. Efallai y bydd yn rhaid i ni aros nes y bydd o wedi ymddeol. Ond RWAN mae angen nofelau bywiog, difyr ar gyfer plant uwchradd, yn enwedig ar gyfer plant ail-iaith y de a’r de-ddwyrain.

Efallai y gwnaiff y blog yma ei ysbrydoli o, neu roi proc i rywun roi rhyw flwyddyn o hoe iddo fo gael sgwennu fel ffwl?

Yn y cyfamser, os ydach chi’n chwilio am nofel sy’n trafod bwlimia (chwarae ar eiriau clyfar yn fanna – ‘Bwli’ – ‘Bwlimia’), hon ydi hi. Roedd un o’i ffrindiau wedi diodde ohono ychydig flynyddoedd cyn iddo sgwennu’r nofel, felly mae o’n gwybod am be mae o’n sôn. Dw inna’n nabod pobl sydd wedi bod yn bwlimig ac mae’r cwbl yn taro deuddeg.

Ond y gwahaniaeth fan hyn ydi mae bachgen sy’n diodde, felly mae yma le i drafod y pwysau sydd ar fechgyn ifanc yn ogystal â merched.

Mae ‘na iaith reit gref ynddi a lot o sôn am feddwi, felly eich dewis chi ydi ei hargymell i rywun dan 15. Ond dwi’n gwybod y byddwn i wedi bod wrth fy modd efo hi yn 12-13 oed. Mae’n disgrifio bywyd coleg i’r dim, o’r nosweithiau gwyllt i’r gwaith academaidd a’r holl draethodau; mae hefyd yn ddarlun byw iawn o ddyn ifanc yn ceisio ymdopi efo pwysau bywyd, ffrindiau a theulu.

Dwi ddim am ddweud mwy am y plot – darllenwch y llyfr. Mae o allan o brint ar hyn o bryd, ond mi wnawn nhw ail-argraffu os oes digon o alw, ac yn y cyfamser, mae copiau ar gael yn eich llyfrgell leol. Fan’no ges i afael ar gopi, ond fi oedd y cynta i’w fenthyg ers 2007. Dydi o ddim wedi dyddio o gwbl, felly mae’n haeddu bywyd newydd.

Gyda llaw, wrth wneud fy ymchwil ar y we, ddois i ar draws holiadur lenwodd o ar gyfer hen wefan y BBC, a sbiwch ar hwn:

• Pwy yw eich hoff awdur?
Nifer ohonynt – Geraint Vaughan Jones, Mihangel Morgan, Angharad Tomos a Bethan Gwanas.

•ˆA oes unrhyw lyfr wedi gwneud argraff arbennig neu ddylanwadu arnoch?
Dyddiadur Gbara gan Bethan Gwanas sy’n cael golwg ar fywyd Cymraes yn ceisio ymdopi â gwneud gwyrthiau o dan amgylchiadau anodd iawn.

Dim rhyfedd mod i’n licio’i arddull o!

O, a nofel arall dwi wedi ei darllen dros y Nadolig ydi hon:

Y Sw gan Tudur Owen. Mae hi’n wirioneddol ddigri ac er mai nofel ar gyfer oedolion ydi hi, mae hi’n un arall ddylai apelio at yr arddegau hŷn, yn enwedig rhai o gefndir amaethyddol. Mi fues i’n chwerthin yn uchel sawl tro, ac mae gynno fo gymariaethau sydd wir yn gampweithiau. Fel yr un am res o ddannedd fel parti cyd-adrodd… ha! Ydi, mae Tudur Owen yn gallu sgwennu hefyd ac er gwaetha be mae o’n ddeud ar y cefn, dwi’n GWBOD nad hon fydd yr un ola gynno fo.

Mae angen mwy o nofelau gan Tudur ac Owain Siôn. Dydyn nhw’m yn trio bod yn llenyddol, fel cymaint o nofelwyr eraill Cymraeg; maen nhw jest isio dweud stori, yn gwybod be sy’n gwneud stori dda ac â’r gallu i’w dweud hi. Ac mae hynny’n ddawn go iawn.