Llyfrau i daclo hiliaeth

Yn bendant, mae angen mwy o lyfrau ar gyfer plant ac oedolion sy’n delio efo hiliaeth. Maen nhw’n brin yn Gymraeg, ond dyma restru ambell un sy’n delio efo bod yn wahanol mewn rhyw ffordd:

Ar gyfer plant iau, Pobol Drws Nesaf gan Manon Steffan Ros:

Stori hyfryd, syml, sy’n ein hannog i beidio â beirniadu rhywun sy’n edrych ac yn ymddwyn yn wahanol i ni, a bod rhaid parchu pawb. Ar restr Tir naNog eleni – ac yn haeddu bod arni…

Addasiad ydi hwn, gan y bardd, Mari George, a dwi ddim wedi gweld copi fy hun, ond dyma ddisgrifiad Gwales:

Y llyfr perffaith i’w ddarllen yn uchel, gyda darluniau llawen, mae’r stori hon yn dathlu amrywiaeth a chynhwysedd, tra’n tanlinellu pa mor bwysig yw undod yn ein byd.

Addasiad arall, wedi ei gyfeithu gan fardd arall, Mererid Hopwood,

a dwi ddim wedi gweld hwn chwaith, ond dyma ddisgrifiad Gwales:

Dewch i hedfan i bedwar ban byd gyda Mam-gu, a helpwch hi i gyfrif o un i ddeg ar ei thaith siopa fythgofiadwy. Stori ddifyr mewn mydr ac odl, gyda llun hudolus ar bob tudalen. Cyfieithiad o My Granny went to Market – A Round-the-World Counting Rhyme.

A dyma mae Sian Melangell yn ei ddeud amdano:

Dwi ar fin cael hwn i Ewen, yn un peth… am sawl rheswm (Mererid yn ffab, hoffi’r ffaith ei fod yn cyflwyno’r byd mewn stori, ac hefyd wrth gwrs, yr amrywiaeth bobl). Un peth dwi’n ymwybodol ohono ydi fod llyfr hefo bobl mewn gwledydd tramor hefo lliw croen gwahanol i’r Cymro bach yma yn un peth, ond mae llyfrau hefo bobl lliw gwahanol eu croen yn siarad Cymraeg ac yn gwneud pethau fel fo yn arbennig o bwysig hefyd.

Os am lyfr i blant 4-6 oed yn Saesneg, ac wedi ei sgwennu gan awdur du, ac am deithio drwy’r gofod, be am hwn gan Ken Wilson-Max?

Mae Astrid wrth ei bodd efo’r gofod ac isio bod yn astronot! Mae’n cael andros o hwyl efo’i thad yn darganfod be sydd ei angen i gyflawni ei breuddwyd, o wneud arbrofion i fwyta bwyd sych, i ddod i arfer efo “near-zero gravity”. Dim clem be ydi hwnnw yn Gymraeg, sori!

Mae o hefyd yn cynnwys ffeithiau am ferched go iawn sydd wedi bod yn y gofod. Felly llyfr sy’n ticio sawl bocs!

Mae angen cefnogi a darllen a phrynu llyfrau gan awduron sy’n gwybod am be maen nhw’n sôn, ac mae ‘na fwy o syniadau fan hyn:

https://www.booktrust.org.uk/booklists/r/represents-picture-books/

Saesneg eto, a dwi wedi sôn am rhain eisoes, ac maen nhw wir yn werth eu darllen:

Dwi wedi cyfeirio at lyfrau eraill Jason Reynolds o’r Unol Daleithiau hefyd, awdur croenddu wirioneddol gyffrous. Teipwich ei enw yn y bocs chwilio.

Dwi newydd sylweddoli na wnes i ddeud ar y pryd mai awdur croenddu ydi Jason Reynolds. Ro’n i jest yn meddwl amdano fo fel awdur, nid awdur du. Sy’n beth da, gobeithio. Ond er mwyn y blog yma, dwi’n tynnu sylw at y ffaith, iawn!

Awdures dwi wedi ei chanmol droeon ar y blog yma ydi Catherine Johnson, ac mae ei llyfrau hi i gyd yn werth eu darllen, ac yn sôn am gymeriadau du eu croen:

Os am wybod mwy amdani a’i chysylltiadau Cymreig, teipiwch ei henw yn y bocs chwilio ar y dde.

Cymraeg – arddegau

Yn ôl i’r Gymraeg, ar gyfer yr arddegau, mi sgwennodd Gwyneth Glyn ‘Aminah a Minna’ nôl yn 2005, fel rhan o gyfres Pen Dafad:

Mae’n stori hyfryd, ffraeth sy’n sôn am dreialon bachgen sy’n dechrau mynd allan gyda merch o dras Asiaidd – er gwaetha’r problemau mae hynny’n ei greu efo pobl eraill.

Ar gyfer yr arddegau eto (tua 11+), mi wnes i drio delio gyda’r anhegwch o gael eich trin yn wahanol oherwydd eich bod yn edrych yn wahanol yn 2il a 3ydd llyfrau Cyfres y Melanai, Y Diffeithwch Du ac Edenia.

Wedyn, be am Tom gan Cynan Llwyd? Dydi o ddim yn gwneud sioe fawr o’r ffaith fod cymeriad Ananya o dras Bangladeshi, mae hi jest yno, yn ran naturiol o’r stori.

Mae angen mwy o luniau o bobl amrywiol yn gwneud pethau normal mewn cyhoeddiadau ac ar y we yn Gymraeg yn gyffredinol, felly dyma un fan hyn:

Gyda llaw, mi wnes i gyhoeddi llyfr am fy mhrofiadau yn Nigeria yn yr 80au, lle ro’n i’n dysgu plant uwchradd (a chynradd o ran hynny), a dwi’n gobeithio’n arw nad o’n i’n hiliol ynddo fo, neu’n tanlinellu pethau fyddai’n gwylltio pobl groenddu, ond cofnod go iawn am fyw mewn pentre bach diarffordd ydi o, ac un o gyfnodau gorau, hapusaf fy mywyd. Doedd profiadau a bywydau plant Gbara ddim byd tebyg i blant duon Prydain, Ffrainc neu’r Unol Daleiethiau, ond dwi’n gobeithio bod y cariad deimlais i at fy nisgyblion a RHAI o fy nghyd-weithwyr yn dod drwadd ynddo fo.

LLYFRAU OEDOLION:

Fel mae’n digwydd, dwi wedi bod yn darllen llyfrau gwych gan awduron croenddu yn ddiweddar. Dwi ar ganol Becoming, hunangofiant Michelle Obama, ac yn mwynhau’n arw.

Dwi ddim yn disgwyl y bydd hunangofiant Mrs Trump cweit cystal.

A llyfr wnes i syrthio mewn cariad yn llwyr efo fo ydi hwn, Girl, Woman, Other gan Bernardine Evaristo:

Enillydd y wobr Booker 2019. Fel arfer, dydi ennill y wobr honno ddim yn golygu y bydda i’n mwynhau, a chan nad oes unrhyw atalnod llawn yn y nofel hon, mae rhywun yn teimlo ar y dechrau: “O dyma ni, stwff arti-ffarti…” ond na, gyfeillion! Er ei fod wedi bod yn chydig o waith dal ati ar y dechrau, nefi, mi ges fy hudo! Mae’n delio gyda nifer o gymeriadau gwahanol, a phob un yn agoriad llygad i ddarllenydd croenwyn fel fi. Dwi wedi perswadio ein grŵp darllen i ddewis hon fel ein nofel Saesneg y tro yma a dwi wir yn edrych ymlaen at weld be fydd eu barn nhw. A diaw, dwi am gynnig Becoming ar gyfer y cyfarfod ar ôl hwnnw, hefyd.

Mae hi wir yn drueni bod George Floyd wedi gorfod marw er mwyn i’r byd sylweddoli o ddifri be mae pobl sydd ddim yn wyn eu croen yn gorfod delio ag o, ond er mwyn osgoi magu cenhedlaeth arall o bobl hiliol, mae’n rhaid i ni ehangu gorwelion a gwybodaeth PAWB. Cam bach ydi cyflwyno llyfrau efo cymeriadau amrywiol i blant, ond mae’n gam i’r cyfeiriad iawn.

Ac i gloi, dyma fidio ar youtube drawodd fi fel gordd:

Hoff Lyfrau Cynan Llwyd

Dach chi’n cofio i mi ganmol nofel ‘Tom’ gan Cynan Llwyd i’r cymylau?

Wel, fo ydi’r awdur diweddara i ateb fy nghwestiynau am ei hoff lyfrau yn blentyn.

Un o ardal Aberystwyth ydi o’n wreiddiol ond mae o bellach yn byw yn Grangetown, Caerdydd gyda’i wraig Rachel. Pan na fydd o’n sgwennu mae’n darllen neu’n gwylio pêl-droed ac yn gweithio i Gymorth Cristnogol. A dyma ei atebion:

1. Pa lyfrau oeddet ti’n eu hoffi yn blentyn?

Roeddwn i wrth fy modd â llyfrau T Llew Jones – yr antur, yr iaith gyfoethog, y cymeriadau anhygoel.

Dwi hefyd yn cofio darllen cyfres Kevin Crossley-Holland ar fywyd Arthur.

Mae’n drioleg wych sy’n dilyn bywyd Arthur o fod yn fachgen ifanc i fod yn farchog ac yn darlunio’i fywyd fel hanes yn hytrach na chwedl. Un peth da am y drioleg oedd bod yna mapiau ar gychwyn y llyfrau. Dwi’n hoff o fapiau mewn llyfrau!

Ac yn yr ysgol Uwchradd?

Ble i ddechrau?!
Cyfres Artemis Fowl gan Eoin Colfer

Cyfres Alex Rider gan Anthony Horowitz

Cyfres Raven’s Gate gan Anthony Horowitz

His Dark Materials gan Phillip Pullman

Harry Potter (wrth gwrs!)
Llinyn Trons gan Bethan Gwanas

Llyfrau Gareth F. Williams

Cyfres Mortal Engines gan Phillip Reeve

Cyfres Narnia gan C. S Lewis
Skellig gan David Almond

Am wn i, y llinyn sy’n rhedeg trwy’r nofelau hyn yw dôs dda o gyffro, cymeriadau byw a sgwennu a syniadau diddorol. Dydw i ddim yn naturiol yn cael fy nhynnu at yr un genre. Mae yna gymysgwch o nofelau ffantasi, sci-fi, hanesyddol a realaidd yma.

2. Wyt ti’n dal i ddarllen llyfrau plant? Pa rai wyt ti wedi eu hoffi’n ddiweddar?

Dwi wrth fy modd â llyfrau i blant ac yn falch o weld y diwydiant yn ffynnu. Yn ddiweddar dwi wedi mwynhau Yr Horwth gan Elidir Jones a Huw Aaron,

The Hate U Give gan Angie Thomas,

La Belle Sauvage gan Phillip Pullman, Mae’r Lleuad yn Goch gan Myrddin ap Dafydd,

The Goldfish Boy gan Lisa Thompson,

Liccle Bit a Crongton Knights gan Alex Wheatle, The Explorer a Rooftoppers gan Katherine Rundell,

The Search for Mister Lloyd gan Griff Rowlands, Fi a Joe Allen gan Manon Steffan Ros,

Yr Ynys gan Lleucu Roberts

a Hufen Ia Afiach gan Meilyr Sion…i enwi ond rhai!

3. Pwy ydi dy hoff ddylunydd/arlunydd llyfrau? Pam?
Rwy’n dwlu ar ddarluniau Jon Klassen. Ef yw awdur ac arlunydd y gyfres I Want My Hat Back, This is Not My Hat ac We Found a Hat.

Mae ei llyfrau a’i luniau yn syml, annwyl ond ar yr un pryd yn eithaf tywyll! Mae’r talentog a hoffus Huw a Luned Aaron yn cynhyrchu gwaith campus yn ogystal, o fapiau o Diroedd Gwyllt y De (Huw yn Yr Horwth) i Fochyn Daear annwyl ei olwg (Luned yn ABC Byd Natur)!

Mae stwff Jeffrey Alan Love (Norse Myths gyda Kevin Crossley-Holland) yn grêt hefyd, er braidd yn frawychus!

Tebyg mai Jac Jones oedd yr arlunydd mi wnes i ei fwynhau ei waith yn gyntaf, yn enwedig ei darluniau yn Lleuad yn Olau gan T Llew Jones.

4. Be nath i ti ddechrau sgwennu?
Daeth fy awydd i ysgrifennu o’m hoffter o ddarllen. Gan fy mod yn darllen rownd y rîl, daeth ysgrifennu’n naturiol i mi. Dechreuais ysgrifennu o ddifri rhyw chwe blynedd yn ôl. Sylwais fy mod yn mynd yn rhy hen i gystadlu yn yr Urdd felly es ati i ysgrifennu rhywbeth ar gyfer y goron. Stori fer dywyll iawn. Ond dyna’r tro cyntaf i mi ysgrifennu o ddifri, a rhoi amser ac egni i mewn i’r peth. Mi wnes i wir fwynhau’r profiad, ac mi ges i feirniadaeth hael iawn gan Dewi Prysor. Roedd clywed fod rhywun wedi mwynhau’r hyn yr ysgrifennais, a chlywed awdur fel Dewi Prysor yn fy annog i barhau i ysgrifennu yn sbardun i mi ysgrifennu rhagor. Mae Rachel, fy ngwraig, yn fy annog yn wythnosol i ysgrifennu. Mae hi’n athrawes Gymraeg, felly dwi’n dysgu ganddi hi beth mae ei disgyblion yn hoffi darllen o ran themâu ac arddull.

5. Be wyt ti’n ei fwynhau fwya am sgwennu?
Y cyfle i greu cymeriadau a bydoedd newydd. Mae clywed fod pobl yn cael boddhad o ddarllen fy ngwaith yn rhywbeth swreal, ond braf iawn hefyd.

6. Dwed chydig am dy nofel ddiweddara i blant.
Cyhoeddais Tom (Y Lolfa) mis Mai eleni ac mae wedi cael ymateb ffafriol iawn. Mae Tom yn bymtheg mlwydd oed, ac mae ei fywyd yn gymhleth. Mae wedi’i leoli mewn cymuned sydd ddim yn rhy annhebyg i Grangetown yng Nghaerdydd ac rydym yn cyfarfod â chast o gymeriadau annwyl, doniol a boncyrs, wrth i ni weld Tom yn ceisio dod o hyd i ffordd allan o sefyllfa anodd.

7. Pa lyfr(au) plant sydd ar y ffordd nesa gen ti?
Dwi wrthi’n ysgrifennu nofel arall i Y Lolfa. Working title sydd i’r nofel, ond mi fydd yn cael ei chyhoeddi fel rhan o’r ymgyrch Stori Sydyn sy’n ceisio annog darllenwyr anfoddog i ysgrifennu. Felly gobeithio, fel yn Tom, y byddaf yn llwyddo i ysgrifennu nofel sy’n symud yn gyflym ac sydd â chymeriadau byw ac sy’n trafod themâu cyfoes.

Diolch Cynan, a phob lwc efo’r ail nofel!

Tom

Nofel wedi ei hanelu at yr arddegau ydi ‘Tom’ gan y nofelydd newydd sbon danlli, Cynan Llwyd, ond fel sawl nofel debyg, mae hi’n berffaith ar gyfer oedolion hefyd.

Mae Manon Steffan Ros wedi ei disgrifio fel nofel ‘gyffrous, fentrus a chwbl unigryw’ a dwi’n cytuno 100%.

O’r dudalen gyntaf un, dach chi’n gwybod eich bod chi mewn dwylo diogel:

Mae’r sgwennu yn glir, yn fywiog ac yn llawn hiwmor. Ac mae’r cymeriadau yn neidio oddi ar y dudalen: Tom, sydd â’i siâr o angst yr arddegau, ond mae ganddo hefyd obsesiwn â glendid (daw’r rheswm dros hynny yn glir gyda hyn), mae o wrth ei fodd yn darllen hen gomics (snap!) a chwarae gemau fel Alien Death 2. Mi fydd y ffaith honno’n siŵr o daro tant efo nifer o’r gynulleidfa darged.

Wedyn mae gynnon ni Dai, cymydog yn y bloc fflatiau sydd yn ei 80au, ac Ananya sydd o dras Bangladeshi. Ro’n i wrth fy modd gyda’r disgrifiad yma ohoni:

Digon o ddeunydd trafod yn fanna!

Mae’r fam yn gymeriad diddorol hefyd, heb sôn am y snichod Kev, Dez a Baz sy’n fygythiad cyson yn y nofel – peidiwch â rhoi hon i blant rhy ifanc, rhy sensitif. Nid nofel ysgol gynradd mo hon, mae ‘na ddarnau tywyll iawn ynddi.

Mae Cynan wedi llwyddo i greu nofel wirioneddol gyffrous, ac mi fyddwch chi’n cael trafferth i’w rhoi i lawr. O ddifri!

O’r diwedd, dyma nofel wedi ei gosod yn ardal Caerdydd (Grangetown fel mae’n digwydd) sy’n gwbl gymreig a Chymraeg ond yn hyfryd o aml-ddiwylliannol hefyd. Ro’n i wrth fy modd efo’r disgrifiadau o ddillad a bwyd – a’r aroglau, o, yr aroglau! – yng nghegin teulu Ananya. Anaml gewch chi nofel sy’n effeithio cymaint ar eich trwyn chi. Clyfar iawn, Cynan Llwyd!

Mae o’n gallu disgrifio golygfeydd sy’n gyffredin dros Gymru hefyd:

Mae’n debyg mai ei wraig, Rachel, ysbrydolodd y llyfr. Mae hi’n athrawes uwchradd yng Nghaerdydd,

“Roedd ei disgyblion yn gofyn iddi am nofelau dinesig Cymraeg, a’r dewis yn siomedig. Felly es i ati i sgwennu un! Rwy’n teimlo nad oes llawer o nofelau i bobl yn eu harddegau yn y Gymraeg yn darlunio’r Gymru amlddiwylliannol ac urban yr wyf fi, a llawer o bobl yn eu harddegau sy’n medru’r Gymraeg, yn byw ynddi. Am wn i, yn hynny o beth, mae’r nofel yn unigryw.”

Ydi, yn bendant, mae hi. Ro’n i wrth fy modd efo hi, oherwydd y cyffro a’r perygl sydd ynddi yn sicr, ond hefyd oherwydd yr anwyldeb a’r caredigrwydd a’r cariad. Clincar o nofel.

Iawn, efallai bod ‘na fymryn bach gormod o gymariaethau ynddi at fy nant i, ond mi fydd athrawon Cymraeg yn glafoerio! Dwi’n 100% siŵr y bydd hon ar y cwricwlwm TGAU yn fuan iawn. Mae hi’n ticio’r bocsys i gyd.

Gobeithio na fydd ei gosod ar gwricwlwm yn lladd ei hud hi, ond na, mae hi’n rhy dda i hynny ddigwydd. Mae’n nofel i’w darllen jest er mwyn ei mwynhau hefyd, yn bendant, a dwi’n edrych ymlaen yn arw at y nesaf.

Hwrê – mae gynnon ni awdur newydd, cyffrous ar gyfer yr arddegau! Dwi’n gwybod y byddai Gareth F Williams wedi gwirioni efo hi.

A chaiff pobl ifanc y gogledd ddim trafferth efo’r iaith ddeheuol chwaith. Mae hi’n berffaith ar gyfer pawb, o Wrecsam i Gaergybi i Hwlffordd a’r Drenewydd, heb sôn am ddarllenwyr y de ddwyrain – ac mi fydd rheiny wedi mopio.

Llongyfarchiadau, Cynan Llwyd.